Πορτογαλία: Aπό δοκιμαστικός σωλήνας της Uber ηγέτιδα στα δικαιώματα των εργαζομένων σε πλατφόρμες;

Στο κέντρο της Λισαβόνας θα βρείτε το «Κέντρο Αριστείας» της Uber, γνωστό ως Uber Greenlight. Πρόκειται για το μεγαλύτερο ευρωπαϊκό κέντρο της αμερικανικής πολυεθνικής και από εκεί ξεκινούν πολλά από τα πειράματα της Uber για τους εργαζόμενους στις πλατφόρμες. Το 2022, η Λισαβόνα έγινε η πρώτη πόλη στον κόσμο όπου κάποιος μπορούσε να παραγγείλει έναν γιατρό για κατ’ οίκον επίσκεψη μέσω της εφαρμογής Uber Eats.

Η πορτογαλική πρωτεύουσα επιλέχθηκε από την Uber ως ο ευρωπαϊκός δοκιμαστικός σωλήνας της για συγκεκριμένους λόγους. Όπως εξηγούν οι ερευνητές Εργασίας Εμανουέλε Λεονάρντι και Τζόρτζιο Πιρίνα σε έκθεσή τους του 2020, η Uber πόνταρε στη Λισαβόνα λόγω των ισχυρών σχέσεων της πλατφόρμας με τις πολιτικές ελίτ σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, ενός χαλαρού ρυθμιστικού καθεστώτος και του πολλαπλασιασμού των άτυπων εργασιακών σχέσεων (όπως η εικονική αυτοαπασχόληση).

Η Πορτογαλία, λοιπόν, ακουγόταν σαν παράδεισος για τον διευθύνοντα σύμβουλο της εταιρείας Ντάρα Χοσροβσάχι, αλλά όλα αυτά ίσως αλλάξουν. Την Πρωτομαγιά του 2023, η κυβέρνηση παρουσίασε μια μεταρρύθμιση του εργατικού κώδικα, η οποία θα μπορούσε να θεσπίσει αυτό που ο Χοσροβσάχι μισεί περισσότερο: εργασιακά δικαιώματα για τους οδηγούς της Uber, συμπεριλαμβανομένων των αποδοχών αδείας και της άδειας ασθενείας.

Οι αγωγές για ψευδή αυτοαπασχόληση στην οικονομία των πλατφορμών έχουν αρχίσει να φτάνουν στα δικαστήρια της Πορτογαλίας, μετά από χρόνια απουσίας. Με τις αποφάσεις που αναμένονται σύντομα, θα μπορούσε η Πορτογαλία να γίνει μια από τις πρώτες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου οι συμβάσεις εργασίας για τους κούριερ, τους οδηγούς ενοικιαζόμενων -και όχι μόνο- θα είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση;

Εκμετάλλευση στην οικονομία της πλατφόρμας

Τη νύχτα της 6ης Οκτωβρίου 2023, η αστυνομία σταμάτησε έναν οδηγό από το Νεπάλ για ελαττωματικούς προβολείς. Του ζήτησε να ανοίξει το πορτμπαγκάζ, όπου βρισκόταν ένας άλλος άνδρας, επίσης μετανάστης. Τους μετέφεραν στην Πορτογαλία διακινητές για να εργαστούν ως οδηγοί πλατφόρμας (γνωστοί ως οδηγοί TVDE στη χώρα). Χρησιμοποιούσαν την ίδια άδεια, που δεν ανήκει σε κανέναν από τους δύο. Όταν ο ένας εργαζόταν, ο άλλος κοιμόταν στο πορτμπαγκάζ. Πρόκειται για ένα κλασικό μοτίβο, πολύ ανησυχητικό γιατί αυτοί οι άνθρωποι δεν έχουν καμία κοινωνική προστασία, καθώς οι διακινητές κρατούν τα διαβατήριά τους και είναι όμηροι του «αφεντικού» τους. Είναι ένα φαινόμενο που αυξάνεται συνεχώς.

Η Υπηρεσία Μετανάστευσης αναφέρει ότι 2.000 έως 2.500 μετανάστες οδηγοί δραστηριοποιούνται στην περιοχή της Λισαβόνας στους τομείς TVDE και ταξί. Ενώ οι περιπτώσεις σύγχρονης δουλείας, όπως αυτή που εντοπίστηκε στις 6 Οκτωβρίου, εξακολουθούν να αποτελούν μικρή μειοψηφία, πολύ περισσότεροι οδηγοί εξακολουθούν να είναι ευάλωτοι στην εκμετάλλευση.

«Είναι πραγματικά δύσκολο», λέει στο Gig Economy Project ο δρ Νούνιο Μποαβίδα, ερευνητής Εργασίας στο Πανεπιστήμιο Nova της Λισαβόνας, ο οποίος γνωρίζει καλά την κατάσταση. «Εργάζονται σε βάρδιες των 12 ή 16 ωρών. Κάναμε συνεντεύξεις με παιδιά που δεν πήγαιναν σπίτι τους για να κοιμηθούν, κοιμόντουσαν απλώς στο αυτοκίνητο για λίγες ώρες τη νύχτα και δούλευαν για δύο συνεχόμενες ημέρες».

Το μοντέλο TVDE της Πορτογαλίας βασίζεται σε μεσάζοντες- μικρές επιχειρήσεις που λειτουργούν μεταξύ της Uber και της Bolt (των δύο μεγάλων πλατφορμών που δραστηριοποιούνται στη χώρα) και του οδηγού. Όπως συμβαίνει συνήθως με την υπεργολαβία, οι πλατφόρμες ασκούν πίεση στους μεσάζοντες μέσω χαμηλών ναύλων, οι οποίοι με τη σειρά τους ασκούν πίεση στους οδηγούς μέσω των χαμηλών αμοιβών.

Το μοντέλο αυτό καθιερώθηκε το 2018, με την ψήφιση του «νόμου Uber», από την τότε κυβέρνηση πλειοψηφίας του Σοσιαλιστικού Κόμματος με επικεφαλής τον πρωθυπουργό Αντόνιο Κόστα. Η Uber λειτουργούσε στην Πορτογαλία από το 2015, αλλά μια απεργία ταξί διάρκειας δύο εβδομάδων τον Σεπτέμβριο του 2018 ανάγκασε την κυβέρνηση να αναλάβει δράση. Ο νόμος για την Uber θεσπίστηκε επομένως όχι για να αντιμετωπίσει τις συνθήκες εργασίας των οδηγών της, αλλά για να κατευνάσει την οργή των οδηγών ταξί για την ταχεία ανάπτυξη της Uber.

Σύμφωνα με τον νόμο, ένας οδηγός έπρεπε να εργάζεται μέσω μιας εταιρείας για να αποκτήσει άδεια TVDE. Θα μπορούσε είτε να συστήσει ο ίδιος μια εταιρεία, καθορίζοντας το ωράριό του, είτε να προσληφθεί από έναν άλλο επιχειρηματία είτε να απασχοληθεί με το καθεστώς του «ανεξάρτητου εργολάβου». Ο τελευταίος τύπος απασχόλησης είναι ο ενδεδειγμένος για εκμετάλλευση.

«Μετά τον νόμο, η Uber εξακολουθούσε να υπαγορεύει τους κανόνες», λέει ο Μποαβίδα. «Για παράδειγμα, συμμετείχαν σε προωθητικές ενέργειες πωλήσεων χωρίς να λένε τίποτα στους διαμεσολαβητές. Μείωναν τις τιμές των ναύλων και κάποιοι δεν μπορούσαν να βγάλουν αρκετά χρήματα για να πληρώσουν το ενοίκιο του αυτοκινήτου ή να καλύψουν τα έξοδά τους. Πολλοί τα παράτησαν και πούλησαν το αυτοκίνητό τους. Άλλοι κατέληξαν να χρεοκοπήσουν. Αν κάποιος ήθελε να αγοράσει ένα μεταχειρισμένο αυτοκίνητο εδώ στη Λισαβόνα, τις περισσότερες φορές θα ήταν αυτοκίνητο της Uber».

Κι ενώ οι μετανάστες γίνονται όλο και πιο περισσότεροι στον τομέα των TVDE, στον τομέα της διανομής τροφίμων -όπου κυριαρχούν η Glovo και η Uber Eats- αποτελούν πλέον τη συντριπτική πλειονότητα. Μέχρι την 1η Μαΐου 2023, ο τομέας της διανομής τροφίμων ήταν εντελώς αρρύθμιστος και η εκμετάλλευση είναι διαδεδομένη.

«Υπάρχουν πολλοί μετανάστες που φτάνουν σήμερα και ξεκινούν ως διανομείς την επόμενη μέρα», λέει ο Μποαβίδα. «Έρχονται από τη Λατινική Αμερική, το Πακιστάν, την Ινδία, το Νεπάλ, δεν μιλούν τη γλώσσα και συχνά έχουν ανθρώπους που τους ελέγχουν».

Μισή δεκαετία μετά τον νόμο Uber, ο Κόστα, επικεφαλής πλέον μιας κυβέρνησης μειοψηφίας, προχώρησε σε νέα μεταρρύθμιση του εργατικού κώδικα, αυτή τη φορά θεσπίζοντας το νόμιμο τεκμήριο της απασχόλησης, όχι μόνο για τους οδηγούς αλλά για όλες τις ψηφιακές πλατφόρμες εργασίας. Μπορεί ο νέος νόμος να πετύχει εκεί που απέτυχε ο νόμος του 2018, βελτιώνοντας τις συνθήκες εργασίας αυτών των ανθρώπων;

Ο νέος νόμος της Πορτογαλίας για την εργασία σε πλατφόρμες

Η μεταρρύθμιση του εργατικού κώδικα θεσπίζει έξι κριτήρια προκειμένου ένας εργαζόμενος σε πλατφόρμα είναι εργαζόμενος, με δύο κριτήρια να απαιτούνται για να ενεργοποιηθεί το τεκμήριο της απασχόλησης. Τα κριτήρια είναι τα εξής:

α) Η ψηφιακή πλατφόρμα καθορίζει την αμοιβή για την εργασία που εκτελείται στην πλατφόρμα ή θεσπίζει ανώτατα και κατώτατα όρια γι’ αυτήν,

β) Η ψηφιακή πλατφόρμα ασκεί την εξουσία διεύθυνσης και καθορίζει συγκεκριμένους κανόνες, όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται ο πάροχος της δραστηριότητας, τη συμπεριφορά του έναντι του χρήστη της υπηρεσίας ή την παροχή της δραστηριότητας,

γ) Η ψηφιακή πλατφόρμα ελέγχει και εποπτεύει την παροχή της δραστηριότητας, μεταξύ άλλων σε πραγματικό χρόνο, ή επαληθεύει την ποιότητα της παρεχόμενης δραστηριότητας, δηλαδή με ηλεκτρονικά μέσα ή αλγοριθμική διαχείριση,

δ) Η ψηφιακή πλατφόρμα περιορίζει την αυτονομία του παρόχου δραστηριότητας όσον αφορά την οργάνωση της εργασίας, ιδίως όσον αφορά την επιλογή των ωρών εργασίας ή των περιόδων απουσίας, τη δυνατότητα αποδοχής ή άρνησης καθηκόντων, τη χρήση υπεργολάβων ή υποκατάστατων, μέσω των κυρώσεων εφαρμογής, κατ’ επιλογή των πελατών ή την παροχή δραστηριοτήτων σε τρίτους μέσω της πλατφόρμας,

ε) Η ψηφιακή πλατφόρμα ασκεί εργασιακές εξουσίες επί του παρόχου δραστηριότητας, δηλαδή πειθαρχική εξουσία, συμπεριλαμβανομένου του αποκλεισμού μελλοντικών δραστηριοτήτων στην πλατφόρμα μέσω της απενεργοποίησης λογαριασμού,

στ) Ο εξοπλισμός και τα μέσα εργασίας που χρησιμοποιούνται ανήκουν στην ψηφιακή πλατφόρμα ή χρησιμοποιούνται από αυτήν μέσω σύμβασης μίσθωσης.

Εκ πρώτης όψεως, οι οδηγοί της Uber και οι διανομείς της Glovo πληρούν τουλάχιστον δύο από αυτά τα έξι κριτήρια. Ωστόσο, ένα σχετικά παρόμοιο σύνολο κριτηρίων στο Βέλγιο, όπου απαιτούνταν είτε δύο από τα πέντε είτε τρία από τα επτά για να ενεργοποιηθεί το τεκμήριο της απασχόλησης, δεν άλλαξε τα πράγματα. Παρόμοιοι φόβοι υπάρχουν και για τις προτάσεις για την οδηγία της Ε.Ε. για την εργασία σε πλατφόρμες, η οποία τελεί ακόμη υπό διαπραγμάτευση.

Στην περίπτωση του βελγικού νόμου, όλες οι μεγάλες πλατφόρμες ανακοίνωσαν αμέσως μετά την εισαγωγή του ότι δεν πληρούν τα νέα κριτήρια. Η Άννα Τερέζα Ριμπιέρο, επίκουρη καθηγήτρια Εργατικού Δικαίου στο Πορτογαλικό Καθολικό Πανεπιστήμιο του Πόρτο, λέει ότι μετά τον νόμο της Πορτογαλίας για την εργασία σε πλατφόρμες, οι πλατφόρμες αντέδρασαν προσπαθώντας να «θολώσουν» τα κριτήρια. «Δήλωσαν στους ιστότοπούς τους ότι επικαιροποιούσαν τα συστήματά τους για να “παραχωρήσουν μεγαλύτερη αυτονομία στους συνεργάτες τους”, πράγμα που ουσιαστικά σημαίνει ότι άλλαξαν πτυχές της λειτουργίας τους για να αποφύγουν το τεκμήριο της απασχόλησης», λέει.

Στην Ισπανία, ο νόμος των διανομέων καθιέρωσε ένα γενικό τεκμήριο απασχόλησης στον τομέα της διανομής τροφίμων το 2021, προκειμένου να αποφευχθεί το πρόβλημα των ισχυρών εταιρικών δικηγόρων των πλατφορμών που εντοπίζουν νομικά παραθυράκια για να αποφύγουν μια σειρά αυστηρών κριτηρίων. Παρά το γεγονός αυτό, η Ριμπιέρο λέει ότι στην Πορτογαλία δεν έχει γίνει μεγάλη συζήτηση για το αν θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα της Ισπανίας, και αντ’ αυτού η συζήτηση έχει επικεντρωθεί στη διατύπωση των κριτηρίων. «Νομίζω ότι τα κριτήρια δεν είναι γραμμένα όσο καλά θα μπορούσαν και επιδέχονται βελτιώσεων, αλλά ακόμη και χωρίς αυτό, το τεκμήριο της απασχόλησης μπορεί να βοηθήσει τους εργαζόμενους στις πλατφόρμες», τονίζει.

Και στηρίζει την πεποίθησή της στα μέτρα εφαρμογής που συνοδεύουν τον νέο νόμο. Η Αρχή Συνθηκών Εργασίας υποχρεώθηκε να πραγματοποιήσει μια έκτακτη εκστρατεία επιθεωρήσεων εργασίας στην οικονομία των πλατφορμών για να εντοπίσει εάν οι εργαζόμενοι είναι ψευδώς αυτοαπασχολούμενοι. Από τον Ιούνιο έως τον Δεκέμβριο του 2023, η Αρχή προέβη σε 1.133 καταγγελίες και 861 αναφορές στην Εισαγγελία για την αναγνώριση της ύπαρξης σύμβασης εργασίας στις εταιρείες Uber Eats και Glovo. Η Αρχή έδωσε στις πλατφόρμες δέκα ημέρες προθεσμία για να αναγνωρίσουν τη σχέση εργασίας, αλλά αυτές αρνήθηκαν να το πράξουν, με αποτέλεσμα οι υποθέσεις να σταλούν στον εισαγγελέα.

Τουλάχιστον 18 αγωγές έχουν πλέον πάει στον εισαγγελέα και κάθε υπόθεση θα πρέπει να τελεσιδικήσει μέσα σε μόλις 30 ημέρες – μια γρήγορη διαδικασία σε σύγκριση με την ταχύτητα με την οποία κινείται συνήθως το δικαστικό σύστημα. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή για κάθε εργαζόμενο σε πλατφόρμα θα ήταν χρονοβόρα και επίπονη. Μόνο για τον τομέα των οδηγών TVDE, υπήρχαν 66.325 εγγεγραμμένοι στην Πορτογαλία τον Οκτώβριο του 2023, τριπλάσιοι από το 2018. «Δεν έχουμε πολλούς επιθεωρητές εργασίας στην Πορτογαλία και έχουν ήδη πολλά καθήκοντα», λέει η Ριμπιέρο. «Αυτό είναι ένα πρόβλημα για το οποίο έχει παραπονεθεί η ίδια η επιθεώρηση εργασίας».

Ένα τελευταίο ζήτημα είναι ο ρόλος των διαμεσολαβητών στον τομέα της διακίνησης οχημάτων στην Πορτογαλία. Ο νέος νόμος δεν καταργεί το σύστημα διαμεσολαβητών που καθιέρωσε ο νόμος του 2018. Αναφέρει ότι εναπόκειται στα δικαστήρια να αποφασίζουν αν ο μεσάζων ή η πλατφόρμα θα θεωρείται ο πραγματικός εργοδότης, αλλά ότι, όπως και να έχει, η πλατφόρμα και ο μεσάζων θα είναι «από κοινού υπεύθυνοι για τις αξιώσεις του εργαζομένου που απορρέουν από σύμβαση εργασίας».

Μέχρι να αποφανθεί ένας δικαστής σχετικά με την υπόθεση απασχόλησης ενός οδηγού της Bolt ή/και της Uber, δεν θα γνωρίζουμε αν η πλατφόρμα ή ο μεσάζων θα έχει τις ευθύνες του εργοδότη. Ο Μποαβίδα λέει ότι αυτή η νομική γκρίζα ζώνη είναι «λίγο μπερδεμένη», αλλά εκτιμά ότι πολλοί οδηγοί θα είναι πρόθυμοι να δημιουργήσουν μια σχέση εργασίας απευθείας με τις πλατφόρμες το συντομότερο δυνατό, κόβοντας τον μεσάζοντα. «Αυτοί οι μεσάζοντες μπορεί να χρεοκοπήσουν από τη μια μέρα στην άλλη, οπότε δεν είναι πραγματικά μια σταθερή κατάσταση για τους οδηγούς», επισημαίνει.

Ο νέος νόμος πέρασε μόνο με την υποστήριξη του κόμματος της Αριστεράς και το ζήτημα των μεσαζόντων ήταν ένα από τα πεδία σύγκρουσής του με την κυβέρνηση κατά τη διάρκεια της διαπραγμάτευσης του νομοσχεδίου. Ο Ζοζέ Γκουσμάο, ευρωβουλευτής της Αριστεράς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, δήλωσε ότι ενώ το κόμμα του «εξακολουθεί να απορρίπτει τους μεσάζοντες, προτιμώντας όλοι οι οδηγοί να απασχολούνται απευθείας από τις πλατφόρμες, ήταν η καλύτερη συμφωνία που μπορούσε να επιτευχθεί».

Ο Μποαβίδα πιστεύει ότι ο νόμος για την εργασία στις πλατφόρμες ήταν τελικά «ένας συμβιβασμός», καθώς η κυβέρνηση «προσπάθησε να βρει μια λύση για να κρατήσει την Uber στην Πορτογαλία και να ικανοποιήσει τη ζήτηση εργασίας. Η Uber ήταν πολύ ενεργή στην άσκηση πίεσης σχετικά με αυτόν τον νόμο», λέει. «Ζητήθηκε η γνώμη τους πολλές φορές. Εν κατακλείδι, η Πορτογαλία είναι μια πολύ ανοιχτή οικονομία και οι κυρίαρχοι πολιτικοί θέλουν να τη διατηρήσουν έτσι».

Πολιτική αβεβαιότητα

Η νομική διαμάχη για τον νέο νόμο περί εργασίας σε πλατφόρμες είναι σημαντική, αλλά αυτή τη στιγμή επισκιάζεται από πολιτικές συγκρούσεις σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, οι οποίες μπορεί τελικά να αποδειχθούν καθοριστικές για τον καθορισμό του μέλλοντος της πορτογαλικής οικονομίας της πλατφόρμας.

Τον Νοέμβριο, ο Κόστα ανακοίνωσε ότι παραιτείται από πρωθυπουργός λόγω αστυνομικής έρευνας για διαφθορά σε σχέση με την εξόρυξη λιθίου στο βόρειο τμήμα της χώρας. Οι εκλογές έχουν οριστεί για τις 10 Μαρτίου, σε μια εκλογική διαδικασία που πολλοί πολιτικοί εμπειρογνώμονες θεωρούν ότι είναι η πιο απρόβλεπτη στη μεταδικτατορική εποχή της Πορτογαλίας. Το πώς αυτό μπορεί να επηρεάσει τα δικαιώματα των εργαζομένων στην χώρα δεν το ξέρει κανείς.

Ένας άλλος βασικός παράγοντας θα είναι η έκβαση των διαπραγματεύσεων για την ευρωπαϊκή οδηγία για τους εργαζόμενους στις πλατφόρμες, με τον όποιο νόμο συμφωνηθεί στις Βρυξέλλες να πρέπει να ενσωματωθεί στο εθνικό δίκαιο και των 27 κρατών-μελών έως το 2026. Στη συνάντηση των κρατών μελών της Ε.Ε. στις 26 Ιανουαρίου, η Πορτογαλία ψήφισε υπέρ ενός νέου αποδυναμωμένου κειμένου, το οποίο δίχασε τις κυβερνήσεις υπό την ηγεσία των Σοσιαλδημοκρατών, ενώ η Ισπανία ήταν μεταξύ των κρατών που ψήφισαν κατά.

Υπάρχουν αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα του νόμου της Πορτογαλίας για την εργασία σε πλατφόρμες, αλλά και μόνο το γεγονός ότι έχει ψηφιστεί δείχνει ότι έχει μετατοπιστεί η συζήτηση, στα πεντέμισι χρόνια από την ψήφιση του νόμου Uber, μια μεταρρύθμιση που αναμφισβήτητα επιδείνωσε την κατάσταση των οδηγών της εταιρείας. «Ακόμα και αν δεν είναι τέλειος, ένας νόμος για την παροχή δικαιωμάτων στους εργαζόμενους σε πλατφόρμες πλέον υπάρχει και μπορεί να βελτιωθεί», υποστηρίζει ο Μποαβίδα: «Είναι ικανοποιητικό για μένα να το βλέπω αυτό, καθώς έχω ερευνήσει αυτό το θέμα και έχω δει τον πόνο τους».